Biuletyn Historii Sztuki

Między tradycją a innowacją. Cyfrowa infrastruktura badawcza jako narzędzie transformacji w badaniach nad sztuką na przykładzie Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk

Dorota Piramidowicz — 2025-12-18

Artykuł analizuje rezultaty dwóch projektów konsorcjum DARIAH-PL „Cyfrowa infrastruktura badawcza dla humanistyki i nauk o sztuce”, realizowanych jako Dariah.lab (2021–2023) i Dariah.hub (2024–2025). Wpisanie ich na Polską Mapę Drogową Infrastruktury Badawczej oraz finansowanie z Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój (POIR) i Krajowego Planu Odbudowy (KPO) potwierdzają strategiczne znaczenie cyfryzacji dla polskiej humanistyki. W artykule przedstawiono – na przykładzie Instytutu Sztuki PAN – transformacyjny wpływ zaawansowanej infrastruktury cyfrowej na tradycyjne badania nad sztuką. Omówiono kluczowe dokonania Instytutu: digitalizację zbiorów fonograficznych i fotograficznych, serii „Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce”, wybranych kolekcji archiwów fotograficznych i zbiorów bibliotecznych, a także rozbudowę repozytorium Etnofon i opracowanie metod automatycznej transkrypcji materiałów muzycznych. Wskazano na nowe możliwości badawcze otwierane przez infrastrukturę cyfrową, integrację polskich instytucji z międzynarodowym ekosystemem naukowym oraz zmniejszenie dystansu technologicznego wobec Europy Zachodniej. Działania te są przykładem udanej współpracy interdyscyplinarnej i synergii tradycyjnych podejść w naukach o sztuce z zaawansowanymi narzędziami cyfrowymi. Otwierają nowe perspektywy dla studiów nad polskim dziedzictwem artystycznym i kulturowym.

Pieczęć mistyczna księcia Siemowita dobrzyńskiego. O sfragistyce oraz pobożności Piastów kujawskich i mazowieckich u schyłku rozbicia dzielnicowego

Piotr Pajor — 2025-12-18

Artykuł prezentuje rozważania nad ikonografią pieczęci księcia dobrzyńskiego Siemowita (ok. 1265–1312). Pieczęć ukazuje księcia, który w towarzystwie świętego, rozpoznanego jako św. Szczepan, adoruje ukrzyżowanego Chrystusa. Przedstawienie to, choć bardzo oryginalne, wpisuje się w grupę kujawsko-mazowieckich pieczęci książęcych wyobrażających sceny religijne, do których należą także pieczęcie Leszka Czarnego (krakowsko-sandomierska) oraz Bolesława II mazowieckiego. We wszystkich trzech obiektach podkreślono bezpośredni kontakt władcy ze świętym, Chrystusem lub Matką Boską, dlatego autor proponuje wprowadzenie dla tej grupy terminu „pieczęć mistyczna”. Dokładne źródła ikonografii pieczęci Siemowita nie są znane, gdyż obiekt wyprzedza podobne przedstawienia innych władców. Zapewne wywodzi się ona z mistyki franciszkańskiej (ewentualnie cysterskiej), brak jednak dowodów na związki księcia z minorytami.

Splendor principum ressoviensis. Wybrane aspekty fundacji i inicjatyw artystycznych Lubomirskich linii rzeszowskiej

Dagny Nestorow — 2025-12-18

Celem artykułu jest próba spojrzenia na wybrane fundacje Lubomirskich linii rzeszowskiej w kontekście budowania wizerunku dominium, określonego jako „państwo rzeszowskie”. Aby opisać ten proces, należało prześledzić zależności pomiędzy powstawaniem „państwa rzeszowskiego” i jego jednoczesną legitymizacją poprzez wznoszenie, odbudowę czy modernizację już istniejących budowli, przede wszystkim w stolicy owego „państwa” – Rzeszowie. W polityce artystycznej Lubomirskich było istotne nie tyle podejmowanie nowych fundacji, ile umiejętne kontynuowanie dokonań poprzedników. W ten sposób wcześniejsze fundacje zyskiwały mocniejszy efekt propagandowy, a Lubomirscy mogli odwoływać się bezpośrednio do spuścizny poprzedników. Działania Lubomirskich objęły zarówno nową rodową siedzibę, dawny zamek Ligęzów, jak i trzy najważniejsze świątynie: kościół parafialny – mauzoleum Rzeszowskich, świątynię Bernardynów – mauzoleum Ligęzów i kościół Pijarów – miejsce pochówku serc Lubomirskich.

Odlewy gipsowe rzeźb antycznych w zbiorach króla Stanisława Augusta

Katarzyna Mikocka-Rachubowa — 2025-12-18

Artykuł dotyczy zbioru gipsowych odlewów rzeźb antycznych, które król Stanisław August kupował we Włoszech z myślą o projektowanej w Warszawie akademii sztuk pięknych. W Italii monarcha nabywał także kopie antycznych rzeźb wykonane w marmurze – te zamierzał umieścić w galerii projektowanej w gmachu Oranżerii w Łazienkach. Po śmierci władcy zbiór gipsowych odlewów rzeźb antycznych, uważany za jeden z najbardziej kompletnych w Europie, został zakupiony przez rząd Księstwa Warszawskiego. Przewieziony z Zamku Królewskiego na teren warszawskiego uniwersytetu, dał początek uniwersyteckiemu zbiorowi odlewów gipsowych. Zbiór ten stał w Sali Kolumnowej budynku muzealnego od 1821 do 1940 r. Wzbogacany przez lata o liczne nabytki, został w znacznej części zniszczony w czasie II wojny światowej, a jego pozostałości ulokowano w 1969 r. w Starej Pomarańczarni w Łazienkach.

Dwory w Złotnikach Wielkich i Szczypiornie. O inspiracjach twórczością Karla Friedricha Schinkla w Królestwie Polskim

Jerzy Krzysztof Kos — 2025-12-18

Celem artykułu jest prezentacja i analiza architektury dworów w Złotnikach Wielkich i Szczypiornie, które dotychczas nie były przedmiotem badań. Obie budowle wzniesiono w 1. połowie XIX w. Ich forma architektoniczna wywodzi się z koncepcji artystycznych stworzonych przez Karla Friedricha Schinkla. W artykule podjęto próbę wyjaśnienia okoliczności powstania obu dworów oraz wskazano ich prawdopodobnego projektanta.

Wystawy Towarzystwa Sztuk Pięknych w Gdańsku w latach 1835–1873: organizacja, zawartość, funkcje i rola

Marcin Tulibacki — 2025-12-18

Celem artykułu jest określenie roli, jaką w lokalnym środowisku artystycznym oraz handlu sztuką odgrywały wystawy Towarzystwa Sztuk Pięknych w Gdańsku (Kunstverein zu Danzig), organizowane w latach 1835–1873, a także wskazanie innych związanych z nimi problemów badawczych. Na podstawie statutu, zachowanych katalogów wystaw oraz ksiąg rachunkowych stowarzyszenia przedstawiono metody organizacji wystaw, przeanalizowano ich funkcje, a także scharakteryzowano prezentowane na nich dzieła. Zbadano objazdowy charakter ekspozycji organizowanych w ramach Związku Wystawowego na Wschód od Łaby (Ausstellungsverband östlich der Elbe), ze szczególnym uwzględnieniem obecności dzieł artystów związanych z Gdańskiem.

„Zawód: żona artysty malarza”. O losach i twórczości Marii Rubczak

Katarzyna Kesling — 2025-12-18

Maria Rubczak (1882–1955) była malarką samoukiem, żoną malarza i grafika Jana Rubczaka. Związana z Paryżem i Krakowem, malowała niewielkich formatów obrazy w technice olejnej i akwarelowej (głównie sceny rodzajowe). Prace sygnowała nazwiskiem lub pseudonimem Guy Bertin (niekiedy także Guy Bertin Rubczak). Wystawiała w Paryżu, m.in. na Salon des Indépendants i w Musée Crillon. Brała też udział w wydarzeniach organizowanych przez środowisko polskiej kolonii artystycznej w Paryżu. Po II wojnie światowej wystawiała w m.in. Krakowie, Bydgoszczy i Łodzi. W tamtym czasie malowała obrazy promujące komunistyczną władzę i narzuconą przez nią ideologię. Dorobek Marii Rubczak jest rozproszony i znany fragmentarycznie. W artykule uzupełniono dotychczasowy stan badań i przedstawiono nieznane dotąd fakty z życia artystki, m.in. na podstawie niepublikowanych dotąd materiałów archiwalnych (w tym korespondencji z Olgą Boznańską).

„Oswojona awangarda”. Gmach dawnej Szkoły Rzemiosł Artystycznych w Szczecinie jako przykład ceglanej architektury Republiki Weimarskiej

Rafał Makała — 2025-12-18

Artykuł jest studium przypadku dotyczącego architektury ceglanego modernizmu okresu międzywojennego. Kojarzące się z budownictwem industrialnym cegła i terakota postrzegane były w Europie Środkowej i Północnej jako tradycyjne materiały regionalne. W takim charakterze stosowali cegłę m.in. przedstawiciele tzw. szkoły amsterdamskiej, a także twórcy skandynawscy (np. Kay Otto Fisker, Peder Vilhelm Jensen-Klint czy Lars Sonck). Na terenie ówczesnych północno-wschodnich Niemiec, szukających sposobów utwierdzenia własnej tożsamości w nowej sytuacji po I wojnie światowej, ceglana architektura urosła do rangi stylu narodowego. W tym duchu wypowiadali się o niej m.in. Fritz Höger, Fritz Schumacher, Bruno Möhring czy Erich Blunck. Dlatego też w okresie międzywojennym pojawiły się na tym obszarze interesujące realizacje, łączące w sobie cechy krańcowo różnych nurtów modernizmu. Jedną z nich była omawiana w artykule siedziba Szkoły Rzemiosł Artystycznych (Städtische Handwerker- und Kunstgewerbeschule, od 1930 r. Werkschule für gestaltende Arbeit) w Szczecinie, dzieło Carla Weishaupta i (zapewne) Gregora Rosenbauera.

Architektura i aeronautyka. Wokół grupy Praesens oraz strategii promocyjnej Polski na wystawie Sztuka i technika w życiu współczesnym w Paryżu (1937)

Katarzyna Uchowicz — 2025-12-18

Celem artykułu jest spojrzenie na grupę Praesens z perspektywy dwugłosu Barbary Brukalskiej i Bohdana Lacherta – autorów dopełniających się projektów przygotowanych na wystawę światową Sztuka i technika w życiu współczesnym w Paryżu (1937). Zaproponowali oni strategię promocji Polski poprzez zdobycze cywilizacyjne (osiągnięcia przemysłu lotniczego) oraz kolorystyczny kod identyfikujący Polskę (barwy narodowe). Odtworzona koncepcja wystawiennicza jest uzupełnieniem badań nad wystawą światową z 1937 r. oraz awangardową architekturą ekspozycyjną grupy Praesens. Oryginalny charakter można odszyfrować, analizując niezrealizowane warianty oraz urzeczywistnione projekty wystawiennicze. Idea połączenia architektury i aeronautyki wpisała się – czego ostatecznie dowiodła wystawa paryska – w ogólnoświatowy trend. W latach 30. XX w. już nie automobil, lecz samolot stał się synonimem nowoczesności i zaawansowanych technologii, a w obliczu toczącej się wówczas wojny domowej w Hiszpanii – także symbolem potencjału obronnego kraju.

Wystawa Wielkopolska plastyka gotycka (1936) na tle czasowych ekspozycji sztuki średniowiecznej w okresie międzywojennym

Patrycja Łobodzińska — 2025-12-18

Wystawa Wielkopolska plastyka gotycka, zorganizowana w 1936 r. w Muzeum Wielkopolskim, była jednym z najważniejszych wydarzeń kulturalnych międzywojennego Poznania, dotąd nigdy niepowtórzonym w takiej skali. Odnalezione materiały archiwalne (wycinki prasowe, fotografie i dokumentacja) umożliwiają analizę samej ekspozycji oraz jej społecznego odbioru. Źródła te pozwalają również na rekonstrukcję procesu organizacyjnego oraz układu przestrzennego wystawy. Stanowią punkt wyjścia do refleksji nad nowymi perspektywami, jakie wystawa wniosła do badań nad gotycką sztuką Wielkopolski, oraz do uchwycenia jej wyróżników na tle innych prezentacji sztuki średniowiecznej w okresie międzywojennym. Przyjęta w artykule perspektywa metahistorii sztuki, koncentrująca się na paradygmacie narodowym, pozwala osadzić wystawę w szerszym, ideologicznie nacechowanym i nasyconym nacjonalistycznymi treściami dyskursie toczącym się w ramach historii sztuki w XX w.

„Mebel centralnie planowany”. System projektowania i produkcji mebli w PRL

Julia Błaszczyńska — 2025-12-18

Celem niniejszego tekstu jest wyjaśnienie zależności pomiędzy polityką a formą projektowanych mebli i ukazanie administracyjnych determinantów rządzących pracą projektantów, poprzez analizę centralnego zarządzania branżą meblarską oraz obnażenie struktury funkcjonowania przemysłu meblarskiego. Na podstawie archiwów Zjednoczenia Przemysłu Meblarskiego w Poznaniu – instytucji zrzeszającej i kierującej fabrykami mebli przemysłu kluczowego i zapleczem naukowo-badawczym meblarstwa w Polsce okresu PRL – zostały odtworzone relacje pomiędzy poszczególnymi, zależnymi od siebie elementami: projektantami, fabrykami oraz placówkami nadzoru. Tak prowadzone badania centralnie sterowanego systemu produkcji, uwzględniające aspekty organizacji pracy projektowej i funkcjonowanie fabryk, pozwalają na weryfikację możliwych źródeł pochodzenia danej formy, użytego materiału czy w ogóle podejmowanych przez projektantów tematów.