Biuletyn Historii Sztuki

Od redakcji

Redakcja — 2025-10-23

Sławne i niesławne uczynki królewskiego artysty, czyli o sztycharzu Marstallerze po raz trzeci

Ryszard Mączyński — 2025-10-23

Gottlieb Jacob Marstaller przez dwadzieścia lat pełnił służbę jako nadworny sztycharz króla Stanisława Augusta. Był twórcą wysokiej klasy i podejmował się zadań o zróżnicowanym charakterze. Najbardziej odpowiadały mu małe formy ilustrujące wydawnictwa książkowe. Stosunkowo niewiele wiadomo o jego biografii, nie ustalono dotąd dat życia ani miejsca edukacji artystycznej. Zasadniczym celem rozważań stało się więc zaprezentowanie odkrytej wzmianki źródłowej naświetlającej zdarzenie z roku 1787. Ujawnia ona, że w przypływie silnego wzburzenia Marstaller chwycił za szpadę i zadał nią pięć pchnięć swemu służącemu. Kiedy nieco ochłonął, próbował go ratować, wzywając felczera. Ten jednak, gdy przybył, mógł już tylko stwierdzić zgon rannego sługi. Najcięższe przestępstwo było ewidentne i udokumentowane, co przesądziło o dalszym losie Marstallera. Musiał zostać skazany na karę śmierci, a wyrok najpewniej rychło wykonano. Należy więc uznać, że artysta zmarł w Warszawie w 1787 r.

Protokół polskich muzealników i historyków sztuki z 8 maja 1940 roku oraz jego uwarunkowania

Tadeusz Zadrożny — 2025-10-23

Protokół polskich muzealników i historyków sztuki z 8 maja 1940 r. stanowi ważną kartę w dziejach ochrony polskich zabytków w Generalnym Gubernatorstwie dla okupowanych polskich obszarów. Mimo istnienia licznych opracowań dotyczących prób ratowania skarbów narodowego materialnego dziedzictwa kulturalnego i obszernej literatury wspomnieniowej dotyczącej tych działań i tego okresu protokół z 8 maja 1940 r. przez długie lata pozostawał niewykorzystany. Prezentowany tekst, który opiera się głównie na przeglądzie, analizach i zestawieniach różnych zespołów archiwalnych, ma na celu przypomnienie treści protokołu i uzupełniających go aneksów przygotowanych i sygnowanych przez grupę polskich muzealników i historyków sztuki. Autor ukazał ten dokument w kontekście ówczesnych zagrożeń dla zachowania polskich zbiorów i dla trwania pomników, dzwonów kościelnych i innych obiektów zabytkowych – niebezpieczeństw, jakie zostały wywołane przez rozporządzenia władz okupacyjnych nakazujące przeprowadzenie zintensyfikowanej zbiórki metali na potrzeby budowy wojennej rezerwy surowcowej Trzeciej Rzeszy.

Chrystus Ukrzyżowany w opactwie Cystersów w Mogile – przeoczone dzieło Wita Stwosza

Dobrosława Horzela — 2025-10-23

Artykuł poświęcony jest niewielkiemu krucyfiksowi (54 cm) wyrzeźbionemu w drewnie gruszy (Pyrus L.), odnalezionemu przez autorów w zakrystii kościoła opackiego Cystersów w Mogile pod Krakowem. Dzieło to – silnie przerzeźbione i z uzupełnionymi ramionami – odznacza się cechami stylowymi (smukłość i wyprężenie ciała, siatka żył na niektórych częściach ciała, młodzieńczy typ twarzy zmarszczonej w grymasie bólu, a przede wszystkim wirtuozerskie opracowanie szczegółów anatomicznych), które prowadzą autorów do wniosku, że wyszło ono spod dłuta Wita Stwosza pod koniec jego pobytu w Krakowie. Rzeźba jest szczególnie bliska wykonanym przez mistrza figurom Ukrzyżowanego w kościele Mariackim, krucyfiksowi w Iwanowicach czy krucyfiksowi w J. Paul Getty Museum w Los Angeles, również wyrzeźbionemu w gruszy. Wszystkie one powstały w Krakowie przed 1496 r.

A Recently Discovered Portrait of Ladislas Vasa as the Pretender to the Muscovite Throne (ca. 1609) in the Collection of the Bibliothèque nationale de France

Jacek Żukowski — 2025-10-23

Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza unikatowej ryciny zachowanej w Bibliothèque nationale de France, przedstawiającej królewicza Władysława Wazę (1595–1648) jako pretendenta do tronu moskiewskiego. Rycina została prawdopodobnie wykonana ok. 1609/1610 r. Autor stara się zrekonstruować ideologiczne znaczenie grafiki w kontekście tzw. moskiewskiej ikonografii Władysława.

Geografia „lwowskiej rzeźby rokokowej” i architektury w świetle najnowszych badań

Agata Dworzak — 2025-10-23

Artykuł omawia zagadnienia geografii artystycznej tzw. lwowskiej rzeźby rokokowej oraz dzieł architektoniczno-rzeźbiarskich w świetle najnowszych badań. Zaznaczenie na mapie wszystkich rozpoznanych realizacji z kręgu „lwowskiej rzeźby rokokowej” ukazało zasięg terytorialny warsztatów snycerskich, natomiast analiza przykładów o charakterze kompleksowym, obejmujących dzieła architektoniczno-rzeźbiarskie, ujawniła ich układ geograficzny na mapie. Taki zabieg pozwolił na przedstawienie – niejako na zasadzie kontrastu – różnic w oddziaływaniu środowiska lwowskiego w przypadku rzeźby i w przypadku architektury. Podkreślona została dzięki temu wyjątkowa skala zasięgu środowiska lwowskich rzeźbiarzy, pod tym względem unikalnego w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej.

„Grobowe chorążyny ścielą fata łoże”. Oprawa uroczystości pogrzebowych Anny z Potockich Mniszkowej w przemyskim kościele Dominikanów w 1758 roku

Rafał Nestorow — 2025-10-23

W artykule omówiono oprawę wizualną oraz program ideowy uroczystości funeralnych, zorganizowanych w kościele Dominikanów w Przemyślu w 1758 r., związanych z pochówkiem Anny z Potockich Mniszkowej (ok. 1740–1758). Uroczystości te zorganizował pogrążony w żałobie mąż Adam Józef Mniszek (1721–1784), chorąży nadworny koronny.
Opis pogrzebu wraz z trzema dołączonymi do niego rycinami ukazującymi okazjonalną dekorację w przemyskiej świątyni należy do nielicznych zachowanych druków tego rodzaju z terenów XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej. Dekoracje te, choć od wielu lat wzmiankowane w literaturze przedmiotu, nie doczekały się dotąd wyczerpującego omówienia. Okazała efemeryczna architektura, powstała z okazji pogrzebu Anny z Potockich Mniszkowej, jest nie tylko ciekawym przyczynkiem do dziejów nieistniejącego przemyskiego kościoła Dominikanów w XVIII stuleciu, lecz także wskazuje na niezwykle ważną koegzystencję słowa i obrazu w programach treściowych nowożytnych dekoracji pogrzebowych.

Building a Basilian Monastery in Krystynopol, 1760s–1770s

Melchior Jakubowski — 2025-10-23

Niniejszy artykuł jest prezentacją analizy praktycznych aspektów budownictwa w nowożytnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Na podstawie niezwykle bogatej dokumentacji dotyczącej Krystynopola (ob. Szeptyćkyj) została zrekostruowana historia procesu budowy tamtejszego klasztoru Bazylianów. Na początku omówiono inicjatywę fundatora, Franciszka Salezego Potockiego, następnie analizie poddano informacje o pracownikach zatrudnionych na placu budowy oraz użyte materiały, odtworzono proces ustalania kształtu architektonicznego klasztoru, a także zbadano kwestie mecenatu i finansowania. Poprzez analizę ról różnych podmiotów (fundatora, hierarchii kościelnej, mnichów bazyliańskich, artystów i rzemieślników kontraktowych, dostawców materiałów oraz zwykłych robotników), zaprezentowano złożoność realiów placu budowy, szczególnie eksponując rolę współpracy, która wymagała przekroczenia barier religijnych i społecznych.

O warszawskich rogatkach doby klasycyzmu i ich oddziaływaniu

Paweł Dettloff — 2025-10-23

Rogatki, czyli odwachy stacji kontroli celnej, były niewielkimi budynkami funkcjonującymi w 1. poł. XIX w. przy wjazdach do większych miast ówczesnej Europy. Na ziemiach byłej Rzeczypospolitej budynki te, w głównych miastach wznoszone jako murowane, uzyskały charakterystyczne cechy, stanowiące o ich rozpoznawalności. Szczególnie wyróżniały się rogatki warszawskie – najbardziej okazałe, zaprojektowane przez Jakuba Kubickiego, jednego z najwybitniejszych architektów polskiego klasycyzmu. Ich wpływ odnaleźć można w innych obiektach tego rodzaju na ziemiach polskich, także w Krakowie, który w tym czasie miał status wolnego miasta.

Pierwsze medale Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego (1818–1819). Projekty, znaczenia, konteksty

Zbigniew Michalczyk — 2025-10-23

Ważnymi znakami identyfikacji i prestiżu Uniwersytetu Warszawskiego w okresie Królestwa Polskiego były pierwsze medale projektowane w 1818 r. – upamiętniający inaugurację uczelni oraz nagrodowe, rozdawane podczas wystaw artystycznych odbywających się na uniwersytecie. Analiza źródeł oraz prezentacja niepublikowanych projektów wymienionych numizmatów (rysowanych zapewne przez Zygmunta Vogla), odnalezionych w zbiorach rękopisów Biblioteki im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, pozwala lepiej zrozumieć znaczenia i konteksty owych medali, w których zastosowano motywy zaczerpnięte z antycznej literatury (Horacy) i sztuki (Tors Belwederski). Medal inauguracyjny zawierał aktualne treści polityczne, budujące wizerunek Aleksandra I jako dobroczyńcy nauk, być może z aluzją do jego roli wskrzesiciela Królestwa Polskiego. Formę medali nagrodowych należy analizować w kontekście medali akademii artystycznych w Paryżu, Antwerpii i Londynie w XVII–XVIII w.

Współczesne malarstwo obce w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1861–1914)

Dariusz Konstantynów — 2025-10-23

W artykule podjęto próbę analizy wystaw współczesnego malarstwa obcego mających miejsce w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych od pierwszego roku jego działalności (1861) do wybuchu I wojny światowej. Na podstawie pełnej kwerendy prasy warszawskiej tego czasu udało się doprecyzować i uzupełnić ustalenia Janiny Wiercińskiej odnośnie do malarzy i dzieł obcych prezentowanych w Zachęcie, opisać okoliczności ich pojawiania się w Warszawie oraz mechanizmy i kryteria doboru obrazów zagranicznych, jakimi kierował się Komitet TZSP, a także przedstawić ocenę tej części wystawienniczej działalności Zachęty przez ówczesnych krytyków i publicystów.

Wielki kryzys i zabytki. Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w zakresie inwentaryzacji architektoniczno-pomiarowej w latach 1933–1934 i jej znaczenie dla ochrony zabytków w II Rzeczypospolitej

Piotr Sypczuk — 2025-10-23

Celem niniejszego artykułu jest omówienie inwentaryzacji pomiarowej zabytków architektury prowadzonej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP) w ramach subwencji Funduszu Pracy w latach 1933–1934. Akcję pomiarową ukazano w kontekście wielkiego kryzysu, który w całej Polsce spowodował niemal zupełne zamarcie ruchu budowlanego, a tym samym wyjątkowe bezrobocie wśród architektów, zwłaszcza młodego pokolenia. Fundusz Pracy miał pomagać w zwalczaniu bezrobocia poprzez inicjowanie prac publicznych, przy których zatrudnienie znaleźli pracownicy umysłowi (m.in. architekci i historycy sztuki). Co więcej, akcja TOnZP miała na celu kontynuowanie państwowej inwentaryzacji naukowej, w związku z czym była prowadzona w bezpośrednim porozumieniu z Centralnym Biurem Inwentaryzacji Zabytków Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W ramach prac zinwentaryzowano około stu zabytków architektury w kilku województwach (m.in. kieleckim, warszawskim, śląskim i krakowskim), a zbiór przeszło pięciuset zdjęć pomiarowych ostatecznie przekazano do archiwum Centralnego Biura Inwentaryzacji.