Pieczęć mistyczna księcia Siemowita dobrzyńskiego. O sfragistyce oraz pobożności Piastów kujawskich i mazowieckich u schyłku rozbicia dzielnicowego
Piotr Pajor
piotr.pajor@upjp2.edu.plUniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Instytut Historii Sztuki i Kultury (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-1957-8326
Abstrakt
Artykuł prezentuje rozważania nad ikonografią pieczęci księcia dobrzyńskiego Siemowita (ok. 1265–1312). Pieczęć ukazuje księcia, który w towarzystwie świętego, rozpoznanego jako św. Szczepan, adoruje ukrzyżowanego Chrystusa. Przedstawienie to, choć bardzo oryginalne, wpisuje się w grupę kujawsko-mazowieckich pieczęci książęcych wyobrażających sceny religijne, do których należą także pieczęcie Leszka Czarnego (krakowsko-sandomierska) oraz Bolesława II mazowieckiego. We wszystkich trzech obiektach podkreślono bezpośredni kontakt władcy ze świętym, Chrystusem lub Matką Boską, dlatego autor proponuje wprowadzenie dla tej grupy terminu „pieczęć mistyczna”. Dokładne źródła ikonografii pieczęci Siemowita nie są znane, gdyż obiekt wyprzedza podobne przedstawienia innych władców. Zapewne wywodzi się ona z mistyki franciszkańskiej (ewentualnie cysterskiej), brak jednak dowodów na związki księcia z minorytami.
Słowa kluczowe:
Piastowie, Kujawy, pieczęcie, sfragistyka, mistyka, Siemowit dobrzyńskiBibliografia
Andrzejewska, Aldona. „Dobrzyń nad Wisłą – z problematyki przemian osadniczych”. W: Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, redakcja Kazimierz Grążawski, 237–260. Włocławek–Brodnica: Lega, 2007.
Google Scholar
Badamo, Heather A. „Attarouhi Treasure”. W: Byzantium and Islam. Age of Transition, 7th–9th Century, redakcja Helen C. Evans, Brandie Ratliff, 41–44. New Haven–London: Yale University Press, 2012.
Google Scholar
Bedos-Rezak, Brigitte M. „Mobile Technologies and the Mobilization of Medieval Urban Identity”. The Medieval Journal 8, nr 1 (2018): 137–177.
Google Scholar
Benati, Daniele. „La Città sacra. Pictura murale e su tavola nel duecento bolognese”. W: Duecento. Forme e colori del Medioevo a Bologna, redakcja Massimo Medica, 87–107. Bologna: Marsilio Editori, 2000.
Google Scholar
Benati, Daniele. „Pittura del Trecento in Emilia Romana”. W: La pittura in Italia. Il Duecento e il Trecento, redakcja Enrico Castelnuovo, 193–232. Milano: Electra, 1986.
Google Scholar
Bieniak, Janusz. „Siemowit. Ok. 1265–1312”. W: Polski słownik biograficzny, t. 37, 67–69. Warszawa–Kraków: Polska Akademia Nauk, 1996–1997.
Google Scholar
Boskovits, Miklos. „«Maestro dei crocifissi francescani». Crocifisso dipinto, con la Madonna orante tra due angeli nella cimasa, sant’Elena che venera la croce nel tabellone a destra e san Francesco devoto nel suppedaneo”. W: Duecento. Forme e colori del Medioevo a Bologna, redakcja Massimo Medica, 192–197. Bologna: Marsilio Editori, 2000.
Google Scholar
Boskovits, Miklos. „«Maestro di Faenza» (?). Crociffisione, 1260 ca.”. W: Duecento. Forme e colori del Medioevo a Bologna, redakcja Massimo Medica, 184–185. Bologna: Marsilio Editori, 2000.
Google Scholar
Boskovits, Miklos. Pittura umbra e marchigiana fra Medioevo e Rinascimento. Firenze: Edam, 1993.
Google Scholar
Brodbeck, Sulamith. Les saints de la cathédrale de Monreale en Sicile. Iconographie, hagiographie et pouvoir royal à la fin du XIIe siècle. Rome: École Française de Rome, 2010.
Google Scholar
de Castris, Pierluigi Leone. „Ignoto pittore campano (terzo quarto del XIII secolo). Crocifissione 1272–1275 ca”. W: Restituzioni 2018. Tesori d’arte restaurati, redakcja Carlo Bertelli, 170–179. Venezia: Marsilio Editori, 2018.
Google Scholar
Chassel, Jean-Luc. „Les représentations d’hommage dans les sceaux médiévaux (Raimond de Mondragon, Conon de Béthune et Gérard de Saint-Aubert)”. Revue française d’héraldique et de sigillographie – Études en ligne, nr 6 (2020): 1–7.
Google Scholar
Codex Manesse. Die Miniaturen der Großen Heidelberger Liederhandschrift. Redakcja Ingo F. Walther. Heidelberg: Insel Verlag, 1989.
Google Scholar
Czyżewski, Krzysztof J. „Oprawa Ewangeliarza Anastazji”. W: Skarby epoki Piastów. W siedemsetną rocznicę koronacji Władysława Łokietka 1320–2020. Katalog wystawy, styczeń – kwiecień 2020, redakcja Joanna Ziętkiewicz-Kotz, 88–90. Kraków: Zamek Królewski na Wawelu, 2020.
Google Scholar
Doane, Alger N. Anglo-Saxon Manuscripts in Microfiche Facsimile, t. 19: Saints’ Lives, Martyrologies, and Bilingual „Rule of St. Benedict” in the British Library. Tempe: Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies, 2010.
Google Scholar
Drelicharz, Wojciech. Idea zjednoczenia królestwa w średniowiecznym dziejopisarstwie polskim. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, 2012.
Google Scholar
Duży, Wiesława. „Dobrzyń nad Wisłą”. W: Atlas historyczny Polski, t. 6: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz. Indeksy, redakcja Wiesława Duży, 202–210. Warszawa: Instytut Historii PAN, 2021.
Google Scholar
France, James. „The Heritage of Saint Bernard in Medieval Art”. W: A Companion to Bernard of Clairvaux, redakcja Brian McGuire, 305–346. Leiden–Boston: Brill, 2011.
Google Scholar
Gardner, Julian. „Simone Martini’s St. Louis of Toulouse”. Reading Medieval Studies 1 (1975): 16–29.
Google Scholar
Gardner, Julian. „Who Were the Microarchitects?”. W: Microarchitectures médiévales. L’échelle à l’épreuve de la matière, redakcja Jean-Marie Guillouët, Ambre Villain, 37–46. Paris: Éditions Picard, 2018.
Google Scholar
Grzybkowski, Andrzej. „Fundacja i funkcja kościoła św. Krzyża we Wrocławiu”. W: Andrzej Grzybkowski, Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii architektury i rzeźby gotyckiej, 39–70. Warszawa: DiG 1997.
Google Scholar
Grzybkowski, Andrzej. Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów śląskich (XII–XIV wiek). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1990.
Google Scholar
Gumowski, Marian. Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1960.
Google Scholar
Hamburger, Jeffrey. Nuns as Artists. The Visual Culture of a Medieval Convent. Berkeley–Los Angeles–London: University of California Press, 1997.
Google Scholar
Hamburger, Jeffrey. „The Visual and the Visionary. The Image in the Late Medieval Monastic Devotions”. Viator 20 (1989): 161–182.
Google Scholar
Der Hedwigs-Codex von 1353. Sammlung Ludwig. Redakcja Wolfgang Braunfels, t. 2. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 1972.
Google Scholar
Hlebionek, Marcin. Pieczęcie Piastów kujawskich. Inowrocław: Polskie Towarzystwo Heraldyczne, 2011.
Google Scholar
Jung, Jacqueline. „The Boots of Saint Hedwig: Thoughts on the Limits of the Agency of Things”. W: The Agency of Things in Medieval and Early Modern Art. Materials, Power and Manipulations, redakcja Grażyna Jurkowlaniec, Ika Matyjaszkiewicz, Zuzanna Sarnecka, 173–196. New York: Routledge, 2018.
Google Scholar
Jurek, Tomasz. „Polska droga do korony królewskiej”. W: Promena stredovýchodní Evropy raného a vrcholného stredoveku: Mocenské souvislosti a paralely, redakcja Martin Wihoda, Lukáš Reitinger, 139–191. Brno: Matice moravská pro Výzkumně středisko pro dějiny středni Evropy, 2010.
Google Scholar
Jurkowlaniec, Grażyna. Chrystus Umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku. Warszawa: DiG, 2001.
Google Scholar
Kaczmarek, Michał. „Okoliczności powstania i twórca Kodeksu lubińskiego z Legendą obrazową o św. Jadwidze”. Roczniki Historyczne 77 (2011): 51–81.
Google Scholar
Kaczmarek, Romuald. Italianizmy. Studia nad recepcją gotyckiej sztuki włoskiej w rzeźbie środkowo-wschodniej Europy (koniec XIII – koniec XIV wieku). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008.
Google Scholar
Kaczmarek, Romuald. „Kolegiata Krzyża Świętego we Wrocławiu jako fundacja Henryka IV Probusa. Impuls i następstwa – świadectwa ikonograficzne”. W: Śląsk w czasach Henryka IV Prawego, redakcja Krzysztof Wachowski, 85–100. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii, 2005.
Google Scholar
Karczewski, Dariusz. Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu. Powstanie – rozwój – organizacja wewnętrzna. Kraków: Avalon, 2012.
Google Scholar
Karłowska-Kamzowa, Alicja. Fundacje artystyczne księcia Ludwika I brzeskiego. Studia nad rozwojem świadomości historycznej na Śląsku XIV–XVIII w. Opole–Wrocław: Instytut Śląski w Opolu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
Google Scholar
Krüger, Klaus. Der Frühe Bildkunst des Franziskus in Italien. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 1992.
Google Scholar
Kuczyński, Stefan K. Pieczęcie książąt mazowieckich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1978.
Google Scholar
Künstle, Karl. Ikonographie der christlischen Kunst, t. 2: Ikonographie der Heiligen. Freiburg im Breisgau: Herder & CO. G.M.B.H. Verlagsbuchhandlung, 1926.
Google Scholar
Lauts, Jan. Carpaccio. Gemälde und Zeichnungen. Gesamtausgabe. Köln: Phaidon, 1962.
Google Scholar
Lermack, Annette. „The Pivotal Role of the Two Fools Miniature in the Psalter of Bonne of Luxembourg”. Gesta 47 (2008): 79–98.
Google Scholar
Lipton, Sara. „«The Sweet Lean of His Head»: Writing about Looking at the Crucifix in the High Middle Ages”. Speculum 80, nr 4 (2005): 1172–1208.
Google Scholar
Lusanna, Enrica Neri. „Giotto e la pittura in Umbria: rinovamento e tradizione”. W: Giotto e il Trecento. „Il più Sovrano Maestro stato”, redakcja Alessandro Tomei, 51–61. Milano: Skira, 2009.
Google Scholar
Magginis, Hayden B.J. Painting in the Age of Giotto. A Historical Reevaluation. University Park: Penn State University Press, 1992.
Google Scholar
Mroczko, Teresa. Polska sztuka przedromańska i romańska. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1988.
Google Scholar
Mrozowski, Przemysław. „Klęczenie w kulturze Zachodu średniowiecznego: gest ekspiacji – postawa modlitewna”. Kwartalnik Historyczny 95, nr 1 (1988): 37–60.
Google Scholar
Mrozowski, Przemysław. „Patronat artystyczny książąt mazowieckich”. W: Dziedzictwo książąt mazowieckich. Stan badań i postulaty badawcze. Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum i Archiwum Główne Akt Dawnych, 27–28 października 2016 r., redakcja Janusz Grabowski, Rafał Mroczek, Przemysław Mrozowski, 159–171. Warszawa: Arx Regia, 2017.
Google Scholar
Nitz, Gaynor. „Stephan, Erzmart., 26.12 (3. 8. Auffindung d. Relqq)”. W: Lexikon der Christlischen Ikonographie, t. 8: Ikonographie der Heiligen. Meletius bis Zweiundvierzig Martyrer. Register, redakcja Wolfgang Braumfels, 395–403. Rom–Freiburg–Basel–Wien: Herder Verlag, 1990.
Google Scholar
Okoń, Emanuel, i Piotr Oliński. „Byszewo-Koronowo”. W: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczpospolitej, redakcja Andrzej Wyrwa, Jerzy Strzelczyk, Krzysztof Kaczmarek, 42–63. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999.
Google Scholar
Oliński, Piotr. „Szpetal”. W: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczpospolitej, redakcja Andrzej Wyrwa, Jerzy Strzelczyk, Krzysztof Kaczmarek, 324–327. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999.
Google Scholar
Pajor, Piotr. O budowaniu królestwa. Książęce i królewskie fundacje architektoniczne w Małopolsce jako środek reprezentacji władzy 1243–1370. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, 2020.
Google Scholar
Pajor, Piotr. „The Walls Make an Impression: Some Remarks on the Motif of City Walls on Ducal and Civic Seals and its Meaning in 13th-Century Poland”. Journal of the British Archaeological Association 177, nr 1 (2024): 75–100. https://doi.org/10.1080/00681288.2024.2336401.
Google Scholar
Piech, Zenon. Ikonografia pieczęci Piastów. Kraków: Universitas, 1993.
Google Scholar
Piech, Zenon. „Pieczęć Leszka Czarnego z przedstawieniem św. Stanisława. Próba interpretacji”. Analecta Cracoviensia 15 (1983): 331–343.
Google Scholar
Piech, Zenon. „Święty Stanisław szafarzem korony Królestwa Polskiego. Ze studiów nad średniowieczną sfragistyką miasta Krakowa”. Rocznik Krakowski 57 (1991): 5–16.
Google Scholar
Piekosiński, Franciszek. Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. 1: Doba piastowska. Kraków: Nakładem własnym, 1899.
Google Scholar
Piekosiński, Franciszek. Pieczęcie polskie wieków średnich doby piastowskiej (uzupełnienie). Kraków: Towarzystwo Numizmatyczne, 1936.
Google Scholar
Plotzek-Wederhake, Gisela. „Graduale”. W: Die Zisterzienser. Ordensleben zwischen Ideal und Wirklichkeit. Eine Ausstellung des Landschaftsverbandes Rheinland. Rheinisches Museumsamt, Brauweiler. Aachen, Krönungssaal des Rathauses, 3. Juli – 28. September 1980, redakcja Kaspar Elm, Peter Joerißen, Hermann Josef Roth, 569–571. Bonn: Rheinland Verlag, 1980.
Google Scholar
Plotzek-Wederhake, Gisela. „Hl. Bernard unter dem Kreuz”. W: Die Zisterzienser. Ordensleben zwischen Ideal und Wirklichkeit. Eine Ausstellung des Landschaftsverbandes Rheinland. Rheinisches Museumsamt, Brauweiler. Aachen, Krönungssaal des Rathauses, 3. Juli – 28. September 1980, redakcja Kaspar Elm, Peter Joerißen, Hermann Josef Roth, 571. Bonn: Rheinland-Verlag, 1980.
Google Scholar
Posse, Otto. Die Siegel des Adels der Wettiner Lande bis zum Jahre 1500, t. 4. Dresden: Verlag des Apollo, 1911.
Google Scholar
Roeder, Helen. Saints and Their Attributes. With a Guide to Localities and Patronage. London–New York–Toronto: H. Regnery Company, 1955.
Google Scholar
Rożnowska-Sadraei, Agnieszka. Pater Patriae. The Cult of Saint Stanislaus and the Patronage of Polish Kings 1200–1455. Kraków: Unum, 2008.
Google Scholar
Salvador-González, José María. „The Virgin Mary as a Model of Obedience in the Patristic Tradition and Her Representation in the Late Medieval Iconography of the Annunciation”. Social Sciencies and Humanities Journal 10 (2015): 2–23.
Google Scholar
Schmitt, Jean-Claude. Gest w średniowiecznej Europie. Tłumaczenie Hanna Zaremska. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.
Google Scholar
Seroka, Henryk. Herby miast małopolskich do schyłku XVIII wieku. Warszawa: DiG, 2002.
Google Scholar
Sikora, Franciszek. „Upadek fundacji cysterskiej w Szpetalu i początki odnowionego klasztoru byszewskiego”. Zapiski Historyczne 40, z. 2 (1975): 2–35.
Google Scholar
Sirén, Oswald. Toskanische Maler im XIII. Jahrhundert. Berlin: Paul Cassirer Verlag, 1922.
Google Scholar
Sobel, Jagna R. „Sceny biblijne na średniowiecznych pieczęciach śląskich proboszczów”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 118 (2022): 413–438.
Google Scholar
Szacherska, Stella M. „Kancelaria Siemowita księcia dobrzyńskiego”. Studia Źródłoznawcze. Commentationes 11 (1966): 79–110.
Google Scholar
Szacherska, Stella M. „Z dziejów kancelarii książąt kujawskich w XIII w. Dwa nieznane dokumenty szpetalskie”. Studia Źródłoznawcze. Commentationes 5 (1960): 1–23.
Google Scholar
Świechowski, Zygmunt. Sztuka romańska w Polsce. Warszawa: Arkady, 1990.
Google Scholar
Teterycz-Puzio, Agnieszka. Bolesław II Mazowiecki. Na szklaku ku jedności (ok. 1253/58–24 IV 1313). Kraków: Avalon, 2015.
Google Scholar
Todini, Filippo. „Pittura del Duecento e del Trecento in Umbria e il cantiere di Assisi”. W: La pittura in Italia. Il Duecento e il Trecento, redakcja Enrico Castelnuovo, 317–355. Milano: Electra 1986.
Google Scholar
Vannucchi, Giovanni. „«Maestro dei crocifissi francescani». Croce dipinta, 1250–1255 ca”. W: Duecento. Forme e colori del Medioevo a Bologna, redakcja Massimo Medica, 185–187. Bologna: Marsilio Editori, 2000.
Google Scholar
Walczak, Marek. Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego. Kraków: Universitas, 2006.
Google Scholar
Walicki, Michał. „Wyposażenie artystyczne dworu i kościoła”. W: Sztuka przedromańska i romańska w Polsce, t. 1, redakcja Michał Walicki, 249–304. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.
Google Scholar
Wiszewski, Przemysław. „Ikonografia i polityka – czy Leszek Czarny dążył do zjednoczenia Polski?”. Acta Universitatis Wroclaviensis. Historia 161 (2002): 293–301.
Google Scholar
Witkowska, Aleksandra. „Kościół na Mazowszu płockim w XIII i początkach XIV wieku”. Studia Płockie 3 (1975): 85–98.
Google Scholar
Witkowski, Jacek. Szlachetna a wielce żałosna opowieść o Panu Lancelocie z Jeziora. Dekoracja malarska wielkiej sali wieży mieszkalnej w Siedlęcinie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2001.
Google Scholar
Zyglewski, Zbigniew. „Początki klasztorów franciszkańskich na Kujawach i Mazowszu w ujęciu historiograficznym”. W: Kujawsko-pomorskie rodowody wybitnych uczonych, redakcja Zdzisław Biegański, Włodzimierz Jastrzębski, 145–174. Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 2007.
Google Scholar
Żmudzki, Paweł. Studium podzielonego królestwa. Książę Leszek Czarny. Warszawa: Neriton, 2000.
Google Scholar
Autorzy
Piotr Pajorpiotr.pajor@upjp2.edu.pl
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Instytut Historii Sztuki i Kultury Polska
https://orcid.org/0000-0002-1957-8326
Piotr Pajor – historyk sztuki, adiunkt w Instytucie Historii Sztuki i Kultury Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Zajmuje się problematyką sztuki średniowiecznej, zwłaszcza architektury sakralnej i municypalnej XIII–XIV w., urbanistyki średniowiecznej, kultu relikwii, a ostatnio także ikonografią pieczęci władców z dynastii Piastów.
Statystyki
Abstract views: 35PDF downloads: 8
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Piotr Pajor

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
