„Oswojona awangarda”. Gmach dawnej Szkoły Rzemiosł Artystycznych w Szczecinie jako przykład ceglanej architektury Republiki Weimarskiej

artykuł recenzowany

Rafał Makała

rafal.makala@ug.edu.pl
Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Gdański (Polska)
https://orcid.org/0000-0001-8083-4766

Abstrakt

Artykuł jest studium przypadku dotyczącego architektury ceglanego modernizmu okresu międzywojennego. Kojarzące się z budownictwem industrialnym cegła i terakota postrzegane były w Europie Środkowej i Północnej jako tradycyjne materiały regionalne. W takim charakterze stosowali cegłę m.in. przedstawiciele tzw. szkoły amsterdamskiej, a także twórcy skandynawscy (np. Kay Otto Fisker, Peder Vilhelm Jensen-Klint czy Lars Sonck). Na terenie ówczesnych północno-wschodnich Niemiec, szukających sposobów utwierdzenia własnej tożsamości w nowej sytuacji po I wojnie światowej, ceglana architektura urosła do rangi stylu narodowego. W tym duchu wypowiadali się o niej m.in. Fritz Höger, Fritz Schumacher, Bruno Möhring czy Erich Blunck. Dlatego też w okresie międzywojennym pojawiły się na tym obszarze interesujące realizacje, łączące w sobie cechy krańcowo różnych nurtów modernizmu. Jedną z nich była omawiana w artykule siedziba Szkoły Rzemiosł Artystycznych (Städtische Handwerker- und Kunstgewerbeschule, od 1930 r. Werkschule für gestaltende Arbeit) w Szczecinie, dzieło Carla Weishaupta i (zapewne) Gregora Rosenbauera.



Słowa kluczowe:

historia architektury nowoczesnej, nowoczesna architektura ceglana, architektura niemiecka XX wieku, Bauhaus, szkoły artystyczne 1918–1939, Szczecin (Stettin), Pomorze, region bałtycki

Architektura niepodległości w Europie Środkowej / Architecture of Independence in Central Europe. Redakcja Łukasz Galusek, Żanna Komar, Michał Wiśniewski, Natalia Żak. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2018.
  Google Scholar

Barylewska-Szymańska, Ewa, i Wojciech Szymański. „Nowoczesna architektura w Wolnym Mieście Gdańsku w latach 20. i 30. XX w.”. W: Niechciane dziedzictwo. Różne oblicza architektury nowoczesnej w Gdańsku i Sopocie, redakcja Agnieszka Wołodźko, 10–31. Gdańsk: Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia, 2005.
  Google Scholar

Brendel, Hanna. Miasto do mieszkania. Zagadnienia reformy mieszkaniowej na przełomie XIX i XX w. i jej wprowadzanie w Poznaniu w pierwszej połowie XX w. Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2012.
  Google Scholar

Bruce, Peter. Kay Fisker. Works and Ideas in Danish Modern Architecture. London: Bloomsbury, 2021.
  Google Scholar

Casciato, Maristella. The Amsterdam School. Rotterdam: 010 Publishers, 1996.
  Google Scholar

Dawidowski, Robert, Ryszard Długopolski, i Adam M. Szymski. Architektura modernistyczna lat 1928–1940 na obszarze Pomorza Zachodniego. Szczecin: Wydawnictwo Walkowska, 2001.
  Google Scholar

Drews, Emil. „Das Bismarckdenkmal der Provinz Pommern”. Unser Pommerland 7 (1922): 105–107.
  Google Scholar

Friedrich, Jacek. „Tożsamość peryferii. Nowoczesność i tradycjonalizm w architekturze Wolnego Miasta Gdańska”. W: Modernizm na peryferiach. Architektura Skoczowa, Śląska i Pomorza 1918–1939, redakcja Andrzej Szczerski, 176–216. Warszawa: Stowarzyszenie 40 000 Malarzy, 2011.
  Google Scholar

Friedrich, Jacek. Walka obrazów. Przedstawienia wobec idei w Wolnym Mieście Gdańsku. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2018.
  Google Scholar

Geist, Jonas, i Dieter Rauch. Hannes Meyer und Hans Wittwer. Die Bundesschule des ADGB in Bernau 1930–1983. Potsdam: Potsdamer Vereinsbuchhandlung, 1993.
  Google Scholar

Gwiazdowska, Małgorzata. „Rozwój modernizmu w Szczecinie w latach 1907–1939 oraz jego ochrona konserwatorska”. W: Architektura XX w., jej badania i popularyzacja w Gdyni i w Europie, redakcja Maria Jolanta Sołtysik, Robert Hirsch, 126–132. Gdynia: Urząd Miasta Gdyni, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, 2019.
  Google Scholar

Ilkosz, Jerzy. „Liceum Ogólnokształcące nr 2 im. Piastów Śląskich”. W: Leksykon architektury Wrocławia, redakcja Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik, 844–845. Wrocław: Wydawnictwo Via Nova, 2011.
  Google Scholar

Jensen, Thomas Bo. P.V. Jensen-Klint. The Headstrong Master Builder. Kopenhagen–London: The Royal Danish Academy of Fine Arts, School of Architecture Publishers, Routledge, 2009.
  Google Scholar

Korvenmaa, Pekka. Lars Sonck. Arkkitehti. Espoo: Atlasart, 2020.
  Google Scholar

Kozińska, Bogdana. „Szczecińska Szkoła Rzemiosł Artystycznych”. Materiały Zachodniopomorskie 45 (1999): 553–578.
  Google Scholar

Kozińska, Bogdana. Rozwój przestrzenny Szczecina od początku XIX wieku do II wojny światowej. Szczecin: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2002.
  Google Scholar

Kozińska, Bogdana. „Die künstlerische Tätigkeit der Lehrer der Stettiner Kunstgewerbeschule in den 1920ger und 1930ger Jahren“. W: Bildende Kunst in Mecklenburg und Pommern von 1880 bis 1950. Kunstprozesse zwischen Zentrum und Peripherie, redakcja Bernfried Lichtnau, 222–238. Berlin: Lucas Verlag, 2011.
  Google Scholar

Kozińska, Bogdana. „Walter Riezler i Muzeum Miejskie w Szczecinie / Walter Riezler und das Stadtmuseum Stettin”. W: 1913. Święto wiosny / 1913. Frühlingsweihe, redakcja Szymon P. Kubiak, Dariusz Kacprzak, 62–89. Szczecin: Muzeum Narodowe, 2013.
  Google Scholar

Krohn, Carsten, i Julian Reisenberger. Walter Gropius. Buildings and Projects. Basel: Birkhäuser, 2019.
  Google Scholar

Kubiak, Szymon Piotr. „Gmach – monument – wnętrze. Gregor Rosenbauer i szczecińska sieć Bauhausu”. Sztuka i Dokumentacja 23 (2020): 101–119. https://doi:10.32020/ARTandDOC/23/2020/13.
  Google Scholar

Kubiak, Szymon Piotr. Macierz. Szczecińskie muzea i sztuka dla nowego Pomorzanina 1910–1945. Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2023.
  Google Scholar

Loew, Peter Oliver, Gdańsk – biografia miasta. Tłumaczenie Justyna Góra. Gdańsk: Instytut Kultury Miejskiej, 2013.
  Google Scholar

Makała, Rafał. Między prowincją a metropolią. Architektura Szczecina 1891–1918. Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2011.
  Google Scholar

Makała, Rafał. „Nawiązania do tradycji nowożytnej w ceglanej architekturze wczesnomodernistycznej północnych Niemiec”. Porta Aurea 17 (2018): 94–111. https://doi:10.26881/porta.2018.17.04.
  Google Scholar

Meinecke, Andreas. Preußische Denkmalpflege im Kaiserreich. Die Provinz Brandenburg und Berlin 1860–1918. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 2019.
  Google Scholar

Mebes, Paul, i Paul Emmerich. „Das neue Oberlyzeum in Zoppot”. Wasmuths Monatshefte für Baukunst und Städtebau 16, nr 2 (1932): 49–56.
  Google Scholar

Mögelin, Else. „Gregor Rosenbauer und Stettin”. Baltische Studien. Neue Folge 53 (1967): 93–98.
  Google Scholar

Nerdinger, Winfried. Geschichte macht Architektur. München: Prestel, 2012.
  Google Scholar

Nicht nur Bauhaus. Netzwerke der Moderne in Mitteleuropa / Not Just Bauhaus. Networks of Modernity in Cenral Europe. Redakcja Beate Störtkuhl, Rafał Makała. Oldenburg: De Gruyter, 2020.
  Google Scholar

Oppermann, Thomas, i Friederike Schmidt-Möbus. Fagus, Benscheidt, Gropius. Wege in die ästhetische und soziale Moderne. Eine Biografie. Göttingen: Steidl, 2011.
  Google Scholar

Panzert, Alexandra, Das Bauhaus im Kontext. Kunst- und Gestaltungsschulen der Weimarer Republik im Vergleich. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 2023.
  Google Scholar

Pehnt, Wolfgang. Deutsche Architektur seit 1900. München: Wüstenrot Stiftung, Deutsche Verlags-Anstalt, 2006.
  Google Scholar

Posener, Julius. Berlin auf dem Wege zu einer neuen Architektur. Das Zeitalter Wilhelm II. 1890–1918. München–New York: Prestel, 1979.
  Google Scholar

Pusback, Birte. „Deutsches Danzig – polnisches Gdynia. Zwei Ostseehäfen in politischer Konkurrenz zu Beginn des 20. Jahrhunderts”. W: Die Maritime Stadt – Hafenstädte an der Ostsee vom Mittelalter bis in die Gegenwart / Miasto nad morzem – miasta portowe nad Bałtykiem od średniowiecza do współczesności, redakcja Tomasz Torbus, Anna Katarzyna Wojtczak, 383–413. Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 2017.
  Google Scholar

Reform der Großstadtkultur – das Lebenswerk Fritz Schumachers (1869–1947). Dokumentation zur gleichnamigen Ausstellung. Redakcja Dieter Schädel, Jörg Beleites. Hamburg: Kunsthalle, 2013.
  Google Scholar

Rautenberg, Hans-Werner. „Czasy wielkich nadziei i klęsk”. W: Pomorze Zachodnie poprzez wieki, redakcja Jan M. Piskorski, 301–336. Szczecin: Zamek Książąt Pomorskich, 1999.
  Google Scholar

Schumacher, Fritz. Das Wesen des neuzeitlichen Backsteinbaues. München: Verlag von Georg D. W. Callwey, [s.a.].
  Google Scholar

Schmidt-Thomsen, Helga. „Schulen der Weimarer Republik”. W: Berlin und seine Bauten, cz. 5, t. C: Schulen, redakcja Johann Geist, Peter Kürvers, 121–192. Berlin: Ernst & Sohn, Verlag für Architektur und technische Wissenschaften, 1991.
  Google Scholar

Sołtysik, Maria Jolanta. „Modernizm gdyński – modernizm europejski. Inspiracje i analogie”. W: Modernizm w Europie – modernizm w Gdyni. Architektura lat międzywojennych i jej ochrona, redakcja Maria Jolanta Sołtysik, Robert Hirsch, 69–79. Gdynia: Urząd Miasta Gdyni, 2009.
  Google Scholar

Steininger, Peter. Die ADGB-Bundesschule Bernau bei Berlin. Leipzig: E.A. Seeman, 2013.
  Google Scholar

Stelmach, Mieczysław, i Edward Włodarczyk. „Rozwój przestrzenny i przemiany demograficzne”. W: Dzieje Szczecina 1806–1945, redakcja Bogdan Wachowiak, 522–567. Szczecin: 13 Muz, 1994.
  Google Scholar

Stelmach, Mieczysław. „Ustrój i finanse miejskie”. W: Dzieje Szczecina 1806–1945, redakcja Bogdan Wachowiak, 686–703. Szczecin: 13 Muz, 1994.
  Google Scholar

Störtkuhl, Beate. Modernizm na Śląsku. Architektura i polityka 1900–1939. Tłumaczenie Barbara Ilkosz. Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu, 2018.
  Google Scholar

Szczerski, Andrzej. „Gdynia – Tel-Awiw: modernizm i państwo”. W: Gdynia – Tel Awiw, redakcja Artur Tanikowski, 42–49. Warszawa–Gdynia: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Muzeum Miasta Gdyni, 2019.
  Google Scholar

Szczerski, Andrzej. Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy Środkowo-Wschodniej 1918–1939. Łódź: Muzeum Sztuki w Łodzi, 2010.
  Google Scholar

Szymański, Wojciech. „Architekt Adolf Bielefeldt. Działalność na terenie Gdańska i Sopotu”. W: Architekt Adolf Bielefeldt 1876–1934, redakcja Ewa Barylewska-Szymańska, Małgorzata Danielewicz, 127–134. Gdańsk: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Muzeum Sopotu, 2003.
  Google Scholar

Turtenwald-Quiring, Claudia. „Fritz Höger (1877–1949). Architekt zwischen Stein und Stahl, Glas und Beton”. Rozprawa doktorska, Universität Münster, 2004.
  Google Scholar

Wagemann, Ines. Der Architekt Bruno Möhring 1863–1929. Bonn: Witterschlick/Wehle, 1992.
  Google Scholar

Weishaupt, Carl. „Der Neubau von drei Berufsschulen und einer Kunstgewerbeschule einschließlich Werkstättengebäude in Stettin”. Der Stahlbau. Beilage zur Zeitschrift die Bautechnik, nr 24 (1929): 277–281.
  Google Scholar

Weishaupt, Carl. „Stettins städtebauliche Zukunft”. W: Deutschlands Städtebau. Stettin, 134–150. Berlin–Halensee: Deutsche Architektur- und Industrie-Verlag, 1925.
  Google Scholar

de Wit, Wim. The Amsterdam School – Dutch Expressionist Architecture 1915–1930. Cambridge, Mass: The MIT Press, 1983.
  Google Scholar

Włodarczyk, Edward. „Życie gospodarcze”. W: Dzieje Szczecina 1806–1945, redakcja Bogdan Wachowiak, 522–685. Szczecin: 13 Muz, 1994.
  Google Scholar

Włodarczyk, Edward. „Czasy kryzysu w Republice Weimarskiej (do 1933 r.)”. W: Pomorze Zachodnie poprzez wieki, redakcja Jan M. Piskorski, 279–300. Szczecin: Zamek Książąt Pomorskich, 1999.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2025-12-18

Cited By / Share

Makała, R. (2025). „Oswojona awangarda”. Gmach dawnej Szkoły Rzemiosł Artystycznych w Szczecinie jako przykład ceglanej architektury Republiki Weimarskiej. Biuletyn Historii Sztuki, 87(4), 143–164. https://doi.org/10.36744/bhs.4294

Autorzy

Rafał Makała 
rafal.makala@ug.edu.pl
Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Gdański Polska
https://orcid.org/0000-0001-8083-4766

Rafał Makała, historyk sztuki, studiował na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu i w Kolonii, doktoryzował się w 2003 r. a habilitował w 2016. W latach 1994–2016 zatrudniony na Uniwersytecie Szczecińskim, a 2016–2020 na Technische Universität w Berlinie; od 2020 r. pracuje na Uniwersytecie Gdańskim. Ważniejsze publikacje: Między prowincją a metropolią. Architektura Szczecina w latach 1891–1918 (2011), Nowoczesna praarchitektura. Architektoniczne pomniki narodowe w wilhelmińskich Niemczech (1888–1918) (2015).



Statystyki

Abstract views: 35
PDF downloads: 10


Licencja

Prawa autorskie (c) 2025 Rafał Makała

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.

W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.