Na manowcach przygody. Esej filmowy i polskie kino lat 70.
Abstrakt
Celem artykułu jest nakreślenie specyfiki eseju filmowego jako gatunku charakterystycznego dla powojennego kina modernistycznego, rozwijającego się szczególnie w Europie w latach 50., 60. oraz 70. Jego hybrydyczność, idiosynkrazje formalne oraz niejednoznaczność treściowa jawią się w tym ujęciu jako konsekwencja właściwego dla nowoczesności zwątpienia w poznawcze możliwości i estetyczną koherencję tradycyjnych form, a także jako dowód wyeksponowania autorskiego głosu i dyskursywnych form wyrazu. Na tym tle jako eseje filmowe można odczytywać także dość liczne przykłady polskiego kina późnomodernistycznego. Występują one w dwóch zasadniczych wariantach – punktem wyjścia pierwszego jest fikcyjna opowieść (a reprezentantami np. Iluminacja Krzysztofa Zanussiego czy Jak daleko stąd, jak blisko Tadeusza Konwickiego), drugi stanowi kreacyjną i dyskursywną odmianę dokumentu (jest reprezentowany przez tzw. dokumenty kreacyjne Wojciecha Wiszniewskiego, Bogdana Dziworskiego czy Grzegorza Królikiewicza).
Słowa kluczowe:
esej filmowy, modernizm, Krzysztof Zanussi, Tadeusz Konwicki, Wojciech Wiszniewski, Bogdan Dziworski, Grzegorz KrólikiewiczBibliografia
Astruc, Alexandre, Narodziny nowej awangardy: kamera-pióro [w:] A. Gwóźdź (red.), Europejskie manifesty kina. Od Matuszewskiego do Dogmy. Antologia, Wiedza Powszechna, Warszawa 2002, s. 62-68.
Google Scholar
Astruc, Alexandre, The Future of Cinema, tłum. S. Rebate [w:] N. M. Alter, T. Corrigan (red.), Essays on the Essay Film, Columbia University Press, New York 2017, s. 93-101.
DOI: https://doi.org/10.7312/alte17266-008
Google Scholar
Bazin, Andre, Bazin on Marker, tłum. D. Kehr [w:] N. M. Alter, T. Corrigan (red.), Essays on the Essay Film, Columbia University Press, New York 2017, s. 102-105.
DOI: https://doi.org/10.7312/alte17266-009
Google Scholar
Bereś, Stanisław, Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003.
Google Scholar
Bobowski, Sławomir, O eseju filmowym. Na przykładzie Iluminacji Krzysztofa Zanussiego [w:] J. Trzynadlowski (red.), Film – krytyka i estetyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1991, s. 167-183.
Google Scholar
Corrigan, Timothy, The Essay Film: From Montaigne, After Marker, Oxford University Press, Oxford-New York 2011
Google Scholar
Czyżewski, Stefan, Dokument kreacyjny – gatunek paradoksalny [w:] Ł. Ronduda, B. Piwowarska (red.), Polska nowa fala. Historia zjawiska, którego nie było, Instytut Adama Mickiewicza, CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa 2008, s. 196-206.
Google Scholar
Kovács, Andras Balint, Screening Modernism. European Art Cinema 1950-1980, Chicago University Press, Chicago and London 2007.
DOI: https://doi.org/10.7208/chicago/9780226451664.001.0001
Google Scholar
Liguziński, Stanisław, Wideoesej. Zapiski na marginesach, „Ekrany” 2012, nr 6, s. 76-82.
Google Scholar
Lubelski, Tadeusz, Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, konteksty, Videograf II, Katowice 2009.
Google Scholar
Lubelski, Tadeusz, W cieniu Nouvelle Vague. Kino francuskie 1959-1968 [w:] T. Lubelski, I. Sowińska, R. Syska (red.), Historia kina. Tom 3. Kino epoki nowofalowej, Universitas, Kraków 2015, s. 65-143.
Google Scholar
Montero, David, Thinking Images: The Essay Film as a Dialogic Form in European Cinema, Peter Lang, Oxford-New York 2012
Google Scholar
Morstin-Popławska, Agnieszka, Dokumentalny film [w:] R. Syska (red.), Słownik filmu, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010, s. 45-46.
Google Scholar
Musil, Robert, Człowiek bez właściwości. Tom I, przeł. K. Radziwiłł, K. Truchanowski, J. Zeltzer, PIW, Warszawa 1971.
Google Scholar
Rascaroli, Laura, How the Essay Film Thinks, Oxford University Press, Oxford-New York 2017.
DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780190238247.001.0001
Google Scholar
Richter, Hans, The Film Essay. A New Type of Documentary Film, tłum. M. P. Alter [w:] N. M. Alter, T. Corrigan, Essays on Essay Film, Columbia University Press, New York 2017, s. 89-92.
DOI: https://doi.org/10.7312/alte17266-007
Google Scholar
Stelmach, Miłosz, Późny styl, czyli jak filmowy modernizm przeżywał swój własny koniec, „Pleograf” 2017, nr 4, http://akademiapolskiegofilmu.pl/pl/historia-polskiego-filmu/pleograf/nowy-kanon/10/pozny-styl-czyli-jak-filmowy-modernizm-przezywal-swoj-wlasny-koniec/619
Google Scholar
Wach, Margarete, Esej jako gatunek filmowy Nowych Fal: Kluge – Zanussi – Makavejev, tłum. M. Kryś [w:] M. Wach, A. Gwóźdź (red.), W poszukiwaniu polskiej Nowej Fali, Universitas, Kraków 2018, s. 255-279.
Google Scholar
Wach, Margarete, Słowo wstępne, tłum. M. Kryś [w:] M. Wach, A. Gwóźdź (red.), W poszukiwaniu polskiej Nowej Fali, Universitas, Kraków 2018, s. 5-12.
Google Scholar
Zając, Bartosz, Między słowem a obrazem. Dyskurs eseju filmowego, „Kwartalnik Filmowy” 2010, nr 71-72, s. 75-96.
Google Scholar
Zając, Bartosz, Esej audiowizualny – w stronę historii, Muzeum Sztuki w Łodzi, [w:] R. W. Kluszczyński, T. Kłys, N. Korczarowska-Różycka (red.), Paradygmaty współczesnego kina, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015, s. 99-112.
DOI: https://doi.org/10.18778/7969-538-6.07
Google Scholar
Autorzy
Miłosz Stelmachkwartalnik.filmowy@ispan.pl
Uniwersytet Jagielloński Polska
Filmoznawca i krytyk filmowy, redaktor naczelny czasopisma o tematyce audiowizualnej „Ekrany”, doktorant w Instytucie Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie przygotowuje rozprawę o późnomodernistycznych tendencjach w polskim kinie lat 70. i 80.
Statystyki
Abstract views: 50PDF downloads: 30
Licencja
Prawa autorskie (c) 2018 Miłosz Stelmach
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W wydaniach od 105-106 (2019) do 119 (2022) wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Miłosz Stelmach, Wszystkie niewidziane filmy. Długi ogon światowego kina , Kwartalnik Filmowy: Nr 117 (2022): Kino nieznane/ukryte
- Miłosz Stelmach, Kto steruje cyfrowym pociągiem? Cyfryzacja kin jako przedsięwzięcie dystrybucyjne , Kwartalnik Filmowy: Nr 108 (2019): Produkcja i dystrybucja filmowa
- Miłosz Stelmach, Drugi przełom dźwiękowy? Magnetofon Nagra i przemiany dźwięku filmowego w epoce postklasycznej , Kwartalnik Filmowy: Nr 113 (2021): Film i technologia
- Miłosz Stelmach, Bajki robotów: zając i żółwie , Kwartalnik Filmowy: Nr 124 (2023): Streaming
- Miłosz Stelmach, W poszukiwaniu straconego czasu. Proroczy charakter teorii kina Gilles’a Deleuze’a , Kwartalnik Filmowy: Nr 86 (2014): Wymiary czasu
- Miłosz Stelmach, Nawiedzony ekran. Przyczynek do widmontologii współczesnego kina , Kwartalnik Filmowy: Nr 96 (2016): Film i metafizyka
- Miłosz Stelmach, Miłość jest na dnie wszystkiego. Melodramat egzystencjalny , Kwartalnik Filmowy: Nr 89-90 (2015): Redefinicje klasyki
