Ze studiów nad Molierem w teatrze staropolskim
Julian Lewański
Instytut Badań Literackich, Polska Akademia Nauk (Polska)
Abstrakt
Artykuł dotyczy recepcji komedii Molière’a w Polsce w XVIII wieku, ze szczególnym uwzględnieniem Mieszczanina szlachcicem oraz Pociesznych wykwintniś, których dwa wczesne przekłady autor publikuje w aneksie. Mieszczanin szlachcicem został wystawiony w 1753 roku w kolegium jezuickim w Grudziądzu (Pomorze) w tłumaczeniu jezuity Antoniego Bagieńskiego (edycja krytyczna w aneksie). Przekład jest dość wierny, z tendencją do naśladowania oryginału, pominięte zostały jednak postaci kobiece ze względu na przepisy szkolne. Inną – jeszcze swobodniejszą – adaptacją Mieszczanina szlachcicem dla teatru szkolnego jest dzieło Franciszka Bohomolca (1720–1784) – redaktora Monitora Warszawskiego w latach 1765–1784. Bohomolec również pominął postaci kobiece, ponadto zmienił układ scen oraz zakończenie, aby nadać sztuce bardziej pozytywny i dydaktyczny wydźwięk. Pocieszne wykwintnisie pojawiły się na scenach staropolskich kilkakrotnie. Pierwszy znany przekład tej komedii pochodzi prawdopodobnie z początku XVIII wieku (edycja krytyczna w aneksie). Autor podkreśla wysoką jakość adaptacji, w której zachowano wiele cech oryginału, chociaż środowisko mieszczańskie komedii zostało zmienione na szlacheckie. Sztuka była prawdopodobnie prezentowana w jakiejś szlacheckiej rezydencji, może nawet na dworze królewskim. Autor komentuje jeszcze trzy inne przekłady, niektóre z nich inscenizowane prawdopodobnie w rezydencjach arystokratycznych – przeciętne tłumaczenie wojewody inflanckiego Platera (prawdopodobnie Jana Ludwika), wierszowane i gubiące różne cechy oryginału tłumaczenie Urszuli Radziwiłłowej (1752) i pozostawione w rękopisie tłumaczenie Marii Potockiej (1749). Dostosowana do potrzeb teatrów szkolnych jest natomiast zręczna adaptacja Bohomolca. Autor uznaje, że wprowadzenie doskonałych komedii francuskich do teatrów dworskich było potwierdzeniem literackich kompetencji i trafności oceny ich twórców. Obecność sztuk Moliere’a na scenach szkolnych, pomimo zakazów i zwyczajów zakonnych, uważa natomiast za świadectwo siły pióra francuskiego komediopisarza.
Słowa kluczowe:
Molière, «Mieszczanin szlachcicem», «Pocieszne wykwintnisie», teatr polski 1700-1800, przekład, recepcja Molière’aBibliografia
Bednarski, Stanisław. Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce: Studjum z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów, 1933. https://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=12432.
Google Scholar
Bernacki, Ludwik. Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta. Tom 2: Notatki i studja. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1925. https://polona.pl/item/teatr-dramat-i-muzyka-za-stanislawa-augusta-t-2-notatki-i-studja,MjAyMjc1MjQ/8/#info:metadata.
Google Scholar
Borowy, Wacław. O poezji polskiej w wieku XVIII. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948. https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/103402/edition/93196?language=en.
Google Scholar
Brown, Józef. Biblioteka pisarzów assystencji polskiej Tow. Jezusowego. Poznań, 1862.
Google Scholar
Duhr, Bernhard. Geschichte der Jesuiten in den Ländern deutscher Zunge. Munchen: Derlagsanitalt G. J. Manz, 1928. https://archive.org/details/geschichtederjes42duhr/page/n5/mode/2up.
Google Scholar
Estreicher, Karol. Teatra w Polsce. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953.
Google Scholar
Froelich, Xaver. Geschichte des Graudenzer Kreises. Graudenz, 1868. https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/2620/edition/5966/content.
Google Scholar
Gołąbek, Józef. Komedje konwiktowe ks. Franciszka Bohomolca w zależności od Moljera. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1922. https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/37287/edition/44243/content.
Google Scholar
Lewański, Julian. „Polska premiera «Mieszczanina szlachcicem» w roku 1687”. Pamiętnik Teatralny 5, z. 1 (1956): 76–94. https://doi.org/10.36744/pt.1525.
DOI: https://doi.org/10.36744/pt.1525
Google Scholar
Morawski, Kazimierz Maryan. Ignacy Potocki. Kraków: Gebthner i Wolff, 1911.
Google Scholar
Stender-Petersen, Adam. Die Schulkomodien des Paters Franciszek Bohomolec S. J. Heidelberg: Carl Winter, 1923.
Google Scholar
Autorzy
Julian LewańskiInstytut Badań Literackich, Polska Akademia Nauk Polska
Julian Lewański (1915–2003) – historyk literatury i teatru. Najwybitniejszy badacz dramatu i teatru staropolskiego, autor fundamentalnych opracowań o scenach religijnego średniowiecza, renesansu i baroku. Wydawca gruntownie opracowanych antologii dramatu staropolskiego i polskiego dramatu religijnego. Zob. https://encyklopediateatru.pl/osoby/41570/julian-lewanski.
Statystyki
Abstract views: 63PDF downloads: 37
Licencja
Prawa autorskie (c) 1956 Julian Lewański
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Julian Lewański, Polska premiera «Mieszczanina szlachcicem» w roku 1687 , Pamiętnik Teatralny: Tom 5 Nr 1 (1956)
