„Balon na Sty Stanisław”: Komisja Edukacji Narodowej wobec widowisk i teatru szkolnego
Katarzyna Buczek
k.buczek@uw.edu.plUniwersytet Warszawski (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-1452-3657
Abstrakt
Artykuł opisuje stosunek Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Polsce państwowej władzy sprawującej zwierzchność nad szkołami, do widowisk, w tym teatru szkolnego. Widowiska o charakterze naukowym, takie jak pokazy eksperymentów, otwarte dla publiczności wykłady wzbogacane doświadczeniami, a nawet publiczne egzaminy uczniów, były bardzo cenioną formą aktywności. Zachęcano do niej zarówno profesorów szkół wyższych, jak i średnich, co wpisywało się w ogólne zainteresowania epoki (zwłaszcza balony i machiny elektryczne wzbudzały zaciekawienie publiczności), a szkołom dawało możliwość budowania pozytywnego wizerunku. Jednak teatr szkolny, stanowiący przez dwa stulecia ważny aspekt działalności szkół jezuickich oraz pijarskich, był przez Komisję kwestionowany, co nie znaczy, że szkoły ściśle stosowały się do zakazów organizowania przedstawień. W artykule poddano analizie teksty źródłowe takie jak: akty normatywne (ustawy, instrukcje), raporty szkolne, prasę, korespondencję oraz rozprawy.
Słowa kluczowe:
widowiska, doświadczenia naukowe, balony, nauka, szkoła, Komisja Edukacji NarodowejBibliografia
Ausz, Mariusz, i Kazimierz Puchowski. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794: Szkoły w Wydziale Pijarskim. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki PAN, 2018.
Google Scholar
Bartnicka, Kalina. „Działalność propagandowa Komisji Edukacji Narodowej”. Przegląd Historyczny, nr 3 (1973): 497–518.
Google Scholar
Bartnicka, Kalina. Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 1989.
Google Scholar
Bartnicka, Kalina, i Adam Sowiński, red. Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane roku 1783. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2015.
Google Scholar
Bartnicka, Kalina, i Irena Szybiak, red. Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół Komisji Edukacji Narodowej 1774–1794. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
Google Scholar
Bartnicka, Kalina, i Irena Szybiak, red. Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim 1782–1792. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974.
Google Scholar
Bensaude-Vincent, Bernadette, and Christine Blondel, eds. Science and Spectacle in the European Enlightenment. Hampshire: ASHGATE, 2008.
Google Scholar
Bogusławski, Wojciech. Dzieje Teatru Narodowego w Polsce. Część 1. Przemyśl, 1884.
Google Scholar
Brensztejn, Michał. „Teatr szkolny w Krożach na Żmudzi”. Ateneum Wileńskie 3, z. 9 (1925): 46–70.
Google Scholar
Buczek, Katarzyna. „Między egzaminem a widowiskiem: Uczniowskie popisy publiczne na przykładzie Gimnazjum/Liceum Wołyńskiego”. Pamiętnik Teatralny 66, z. 1/2 (2017): 49–66. https://doi.org/10.36744/pt.1202.
Google Scholar
Buczek, Katarzyna. „Nadawać duszom kształt narodowy”: Święta o państwowym charakterze w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.
Google Scholar
Buczek, Katarzyna, „Niemałe czyniły ukontentowanie doświadczenia: Widowiskowa prezentacja nauki w czasach Komisji Edukacji Narodowej”. Rozprawy z Dziejów Oświaty 60 (2023): 11–32.
Google Scholar
Buczek, Katarzyna. „Program przedstawienia szkolnego w Międzyrzeczu Koreckim”. W: Almanach teatralny 2023. Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, 2023.
Google Scholar
Buczek, Katarzyna. „Rozmaite święta zawsze winnego uczczenia godne”: Uroczystości szkolne w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2023.
Google Scholar
Buczek, Katarzyna. Zbiory dydaktyczne Gimnazjum i Liceum Wołyńskiego w Krzemieńcu (1805–1833). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.
Google Scholar
Dobrowolski, Paweł. „Latająca Europa – balony w XVIII w.”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 62, nr 2 (2014): 215–226. https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/778.
Google Scholar
Hulewicz, Jan. Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1949.
Google Scholar
Komorowski, Jarosław. Teatr i widowiska na Podolu do 1863. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019.
Google Scholar
Kott, Jan, red. Teatr Narodowy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967.
Google Scholar
Kurdybacha, Łukasz, i Mieczysława Mitera-Dobrowolska, red. Komisja Edukacji Narodowej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
Google Scholar
Mizia, Tadeusz, red. Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1785–1794. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1969.
Google Scholar
Mizia, Tadeusz. „Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej w Koronie a społeczeństwo”. Przegląd Humanistyczny, nr 4 (1973): 19–40.
Google Scholar
Mrozowska, Kamila, red. Listy z prowincji: Korespondencja wizytatorów generalnych, rektorów i nauczycieli ze Szkołą Główną Koronną 1779–1794. Warszawa: Wydawnictwa Instytutu Historii PAN, 1998.
Google Scholar
Mrozowska, Kamila, red. Raporty Szkoły Głównej Koronnej o generalnych wizytach szkół Komisji Edukacji Narodowej 1787–1793. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981.
Google Scholar
Okoń, Jan, red. Świat teatru, świat wartości: Wychowanie obywatelskie w teatrze szkolnym jezuitów w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w.: Księga zbiorowa Kraków: Collegium Columbinum, 2017.
Google Scholar
Okoń, Jan. Wychowanie do społeczeństwa: W teatrach szkolnych jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Kraków: Collegium Columbinum, 2018.
Google Scholar
Orasz-Radlińska, Helena. Kołłątaj jako wychowawca: Hugona Kołłątaja nieznane listy o wychowaniu. Lwów, 1912.
Google Scholar
Raszewski, Zbigniew. Teatr w świecie widowisk. Warszawa: Wydawnictwo KRĄG, 1991.
Google Scholar
Ratajczakowa, Dobrochna. Galeria gatunków widowiskowych, teatralnych i dramatycznych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2015.
Google Scholar
Strzelczyk-Żołądź, Dorota, Michał Nowicki, Krzysztof Ratajczak, i Justyna Gulczyńska. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794: Szkoły w Wydziale Wielkopolskim. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki pan, 2018.
Google Scholar
Szumowski, Władysław. Krakowska szkoła lekarska po reformach Kołłątaja. Kraków: W. L. Anczyc i spółka, 1929.
Google Scholar
Wierzbowski, Teodor, red. Raporty generalnych wizytatorów z r. 1774. Warszawa, 1906.
Google Scholar
Wierzbowski, Teodor, red. Raporty szkoły podwydziałowej pułtuskiej składane Szkole Głównej Koronnej w latach 1778–1789. Warszawa, 1903.
Google Scholar
Autorzy
Katarzyna Buczekk.buczek@uw.edu.pl
Uniwersytet Warszawski Polska
https://orcid.org/0000-0003-1452-3657
Katarzyna Buczek - absolwentka pedagogiki i filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, zatrudniona w Pracowni Historii Oświaty i Wychowania na Wydziale Pedagogicznym UW. Zainteresowania naukowe: edukacja czasów Komisji Edukacji Narodowej, szkolnictwo na Ziemiach Zabranych w pierwszej połowie XIX wieku, związki edukacji ze sztukami widowiskowymi.
Statystyki
Abstract views: 8PDF downloads: 3
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Katarzyna Buczek

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Katarzyna Buczek, "Pokaz rybek magnetycznych”: Widowiskowa popularyzacja wiedzy w Gimnazjum/Liceum Wołyńskim w Krzemieńcu , Pamiętnik Teatralny: Tom 68 Nr 1 (2019)
- Katarzyna Buczek, Lepiej, gdy oczy zobaczą: Obchody święta niepodległości w szkołach II Rzeczypospolitej , Pamiętnik Teatralny: Tom 67 Nr 3 (2018): W stulecie odzyskania niepodległości (1919-2018)
- Katarzyna Buczek, «Wiersz o sztuce aktorskiej» Ludwika Osińskiego w świetle teorii pedagogicznych , Pamiętnik Teatralny: Tom 65 Nr 1/2 (2016)
- Katarzyna Buczek, Między egzaminem a widowiskiem: Uczniowskie popisy publiczne na przykładzie Gimnazjum/Liceum Wołyńskiego , Pamiętnik Teatralny: Tom 66 Nr 1/2 (2017)