„Balon na Sty Stanisław”: Komisja Edukacji Narodowej wobec widowisk i teatru szkolnego

artykuł recenzowany

Katarzyna Buczek

k.buczek@uw.edu.pl
Uniwersytet Warszawski (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-1452-3657

Abstrakt

Artykuł opisuje stosunek Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Polsce państwowej władzy sprawującej zwierzchność nad szkołami, do widowisk, w tym teatru szkolnego. Widowiska o charakterze naukowym, takie jak pokazy eksperymentów, otwarte dla publiczności wykłady wzbogacane doświadczeniami, a nawet publiczne egzaminy uczniów, były bardzo cenioną formą aktywności. Zachęcano do niej zarówno profesorów szkół wyższych, jak i średnich, co wpisywało się w ogólne zainteresowania epoki (zwłaszcza balony i machiny elektryczne wzbudzały zaciekawienie publiczności), a szkołom dawało możliwość budowania pozytywnego wizerunku. Jednak teatr szkolny, stanowiący przez dwa stulecia ważny aspekt działalności szkół jezuickich oraz pijarskich, był przez Komisję kwestionowany, co nie znaczy, że szkoły ściśle stosowały się do zakazów organizowania przedstawień. W artykule poddano analizie teksty źródłowe takie jak: akty normatywne (ustawy, instrukcje), raporty szkolne, prasę, korespondencję oraz rozprawy.



Słowa kluczowe:

widowiska, doświadczenia naukowe, balony, nauka, szkoła, Komisja Edukacji Narodowej

Ausz, Mariusz, i Kazimierz Puchowski. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794: Szkoły w Wydziale Pijarskim. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki PAN, 2018.
  Google Scholar

Bartnicka, Kalina. „Działalność propagandowa Komisji Edukacji Narodowej”. Przegląd Historyczny, nr 3 (1973): 497–518.
  Google Scholar

Bartnicka, Kalina. Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 1989.
  Google Scholar

Bartnicka, Kalina, i Adam Sowiński, red. Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane roku 1783. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2015.
  Google Scholar

Bartnicka, Kalina, i Irena Szybiak, red. Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół Komisji Edukacji Narodowej 1774–1794. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
  Google Scholar

Bartnicka, Kalina, i Irena Szybiak, red. Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim 1782–1792. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974.
  Google Scholar

Bensaude-Vincent, Bernadette, and Christine Blondel, eds. Science and Spectacle in the European Enlightenment. Hampshire: ASHGATE, 2008.
  Google Scholar

Bogusławski, Wojciech. Dzieje Teatru Narodowego w Polsce. Część 1. Przemyśl, 1884.
  Google Scholar

Brensztejn, Michał. „Teatr szkolny w Krożach na Żmudzi”. Ateneum Wileńskie 3, z. 9 (1925): 46–70.
  Google Scholar

Buczek, Katarzyna. „Między egzaminem a widowiskiem: Uczniowskie popisy publiczne na przykładzie Gimnazjum/Liceum Wołyńskiego”. Pamiętnik Teatralny 66, z. 1/2 (2017): 49–66. https://doi.org/10.36744/pt.1202.
  Google Scholar

Buczek, Katarzyna. „Nadawać duszom kształt narodowy”: Święta o państwowym charakterze w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.
  Google Scholar

Buczek, Katarzyna, „Niemałe czyniły ukontentowanie doświadczenia: Widowiskowa prezentacja nauki w czasach Komisji Edukacji Narodowej”. Rozprawy z Dziejów Oświaty 60 (2023): 11–32.
  Google Scholar

Buczek, Katarzyna. „Program przedstawienia szkolnego w Międzyrzeczu Koreckim”. W: Almanach teatralny 2023. Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, 2023.
  Google Scholar

Buczek, Katarzyna. „Rozmaite święta zawsze winnego uczczenia godne”: Uroczystości szkolne w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2023.
  Google Scholar

Buczek, Katarzyna. Zbiory dydaktyczne Gimnazjum i Liceum Wołyńskiego w Krzemieńcu (1805–1833). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.
  Google Scholar

Dobrowolski, Paweł. „Latająca Europa – balony w XVIII w.”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 62, nr 2 (2014): 215–226. https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/778.
  Google Scholar

Hulewicz, Jan. Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1949.
  Google Scholar

Komorowski, Jarosław. Teatr i widowiska na Podolu do 1863. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019.
  Google Scholar

Kott, Jan, red. Teatr Narodowy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967.
  Google Scholar

Kurdybacha, Łukasz, i Mieczysława Mitera-Dobrowolska, red. Komisja Edukacji Narodowej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
  Google Scholar

Mizia, Tadeusz, red. Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1785–1794. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1969.
  Google Scholar

Mizia, Tadeusz. „Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej w Koronie a społeczeństwo”. Przegląd Humanistyczny, nr 4 (1973): 19–40.
  Google Scholar

Mrozowska, Kamila, red. Listy z prowincji: Korespondencja wizytatorów generalnych, rektorów i nauczycieli ze Szkołą Główną Koronną 1779–1794. Warszawa: Wydawnictwa Instytutu Historii PAN, 1998.
  Google Scholar

Mrozowska, Kamila, red. Raporty Szkoły Głównej Koronnej o generalnych wizytach szkół Komisji Edukacji Narodowej 1787–1793. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981.
  Google Scholar

Okoń, Jan, red. Świat teatru, świat wartości: Wychowanie obywatelskie w teatrze szkolnym jezuitów w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w.: Księga zbiorowa Kraków: Collegium Columbinum, 2017.
  Google Scholar

Okoń, Jan. Wychowanie do społeczeństwa: W teatrach szkolnych jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Kraków: Collegium Columbinum, 2018.
  Google Scholar

Orasz-Radlińska, Helena. Kołłątaj jako wychowawca: Hugona Kołłątaja nieznane listy o wychowaniu. Lwów, 1912.
  Google Scholar

Raszewski, Zbigniew. Teatr w świecie widowisk. Warszawa: Wydawnictwo KRĄG, 1991.
  Google Scholar

Ratajczakowa, Dobrochna. Galeria gatunków widowiskowych, teatralnych i dramatycznych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2015.
  Google Scholar

Strzelczyk-Żołądź, Dorota, Michał Nowicki, Krzysztof Ratajczak, i Justyna Gulczyńska. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794: Szkoły w Wydziale Wielkopolskim. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki pan, 2018.
  Google Scholar

Szumowski, Władysław. Krakowska szkoła lekarska po reformach Kołłątaja. Kraków: W. L. Anczyc i spółka, 1929.
  Google Scholar

Wierzbowski, Teodor, red. Raporty generalnych wizytatorów z r. 1774. Warszawa, 1906.
  Google Scholar

Wierzbowski, Teodor, red. Raporty szkoły podwydziałowej pułtuskiej składane Szkole Głównej Koronnej w latach 1778–1789. Warszawa, 1903.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2025-09-16

Cited By / Share

Buczek, K. (2025) „«Balon na Sty Stanisław»: Komisja Edukacji Narodowej wobec widowisk i teatru szkolnego”, Pamiętnik Teatralny, 74(3), s. 51–70. doi: 10.36744/pt.2542.

Autorzy

Katarzyna Buczek 
k.buczek@uw.edu.pl
Uniwersytet Warszawski Polska
https://orcid.org/0000-0003-1452-3657

Katarzyna Buczek - absolwentka pedagogiki i filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, zatrudniona w Pracowni Historii Oświaty i Wychowania na Wydziale Pedagogicznym UW. Zainteresowania naukowe: edukacja czasów Komisji Edukacji Narodowej, szkolnictwo na Ziemiach Zabranych w pierwszej połowie XIX wieku, związki edukacji ze sztukami widowiskowymi.



Statystyki

Abstract views: 8
PDF downloads: 3


Licencja

Prawa autorskie (c) 2025 Katarzyna Buczek

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.

Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.